ਪੰਡਿਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਜਯੰਤੀ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼: ਪੰਡਿਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਦੀ ‘ਅੰਤਯੋਦਿਆ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਕੀਤਾ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ-ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ
ਮਨੋਹਰ ਲਾਲ/ ਸਤੰਬਰ 25, 2025
ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਈ ਆਗੂ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੌਰ ‘ਚ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਰਲੇ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੇਵਾ, ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਕਤਾਰ ‘ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਉਥਾਨ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਮਾਪਦੰਡ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਰਾਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਕਤਾਰ ‘ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ, ‘ਅੰਤਯੋਦਿਆ’ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਾਅਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਕ ਮੰਤਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, “ਸਾਡੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਟੀਚਾ ਸੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਨਹੀਂ , ਸਗੋਂ ਸੇਵਾ ਰਾਹੀਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਉਥਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।”
ਅੱਜ, 25 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੰਡਿਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਦੀ 109ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਤਯੋਦਿਆ ਦੀ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ। ਇਹ ਕਹਿਣ ਵਿਚ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਮੋਦੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੰਤਯੋਦਿਆ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਕੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਕ ਵਿਹਾਰਕ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਢੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਢੇ 11 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ, ਮੋਦੀ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬਾਂ, ਵਾਂਝਿਆਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ, ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਖਰੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ।
ਜਦੋਂ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ 26 ਮਈ, 2014 ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੇਵਕ ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਕਈ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਮਾਜਿਕ-ਆਰਥਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ, ਵਿਆਪਕ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਏ ‘ਤੇ ਪਏ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਵਰਗੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ, 15 ਅਗਸਤ, 2014 ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ‘ਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਬੈਂਕਿੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਦਲੇਰਾਨਾ ਕਦਮ ਚੁੱਕਿਆ ਜੋ ਬੈਂਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜਨ ਧਨ ਯੋਜਨਾ (PMJDY) ਅਧੀਨ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ 56 ਕਰੋੜ ਬੈਂਕ ਖਾਤਿਆਂ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਮਾਵੇਸ਼ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬੈਂਕ ਖਾਤੇ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕਦਮ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਲ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਦੇ ਚੁੰਗਲ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ, ਲਾਭਦਾਇਕ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਫੰਡ ਸਿੱਧੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੈਂਕ ਖਾਤਿਆਂ ਵਿੱਚ DBT ਰਾਹੀਂ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਵਾਏ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਉੱਜਵਲਾ ਯੋਜਨਾ (PMUJJY) ਰਾਹੀਂ ਅੰਤਯੋਦਯ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਹਰ ਘਰ ਦੀ ਰਸੋਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ । LPG ਗੈਸ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ, ਮਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਤੋਂ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ‘ਤੇ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਿਹਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ , ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸਨਮਾਨ ਦਵਾਇਆ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਲਣ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪਹਿਲ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਮੁਹਿੰਮ ਸਾਬਤ ਹੋਈ।
ਪੰਡਿਤ ਦੀਨ ਦਿਆਲ ਦਾ ਅੰਤਯੋਦਯ ਦਰਸ਼ਨ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਦੁਨੀਆ ਕੋਵਿਡ-19 ਮਹਾਂਮਾਰੀ, ਟੀਕਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਭੋਜਨ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਗਰੀਬ ਕਲਿਆਣ ਅੰਨ ਯੋਜਨਾ, ਮਾਰਚ 2020 ਤੋਂ ਜਨਵਰੀ 2029 ਤੱਕ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ 80 ਕਰੋੜ ਗਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਰਾਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲ, ਨੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗਰੀਬ ਘਰ ਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਠੰਡਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਭੁੱਖਾ ਨਾ ਸੌਂਵੇ। ਇਹ ਪਹਿਲ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਹੈ।
ਸਿਹਤ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਆਯੁਸ਼ਮਾਨ ਭਾਰਤ ਯੋਜਨਾ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਕਵਰੇਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕਿਸਾਨ ਸਨਮਾਨ ਨਿਧੀ ਨੇ 11ਕਰੋੜ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਖਾਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੇ ₹6,000 ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਆਵਾਸ ਯੋਜਨਾ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਲ ਜੀਵਨ ਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਹਰ ਘਰ ਨੂੰ ਨਲਕੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਇੰਡੀਆ ਨੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ। ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਸਾਰ ਹੀ ਇਹ ਹੀ ਸੀ ਜੋ ਦੀਨਦਿਆਲ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ: “ਸੱਚਾ ਵਿਕਾਸ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਮੌਕੇ ਅਤੇ ਸਨਮਾਨ ਆਖਰੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।”
ਆਪਣੇ ਤੀਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਅੰਤਯੋਦਯ ਦੀ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਡਰੋਨ ਦੀਦੀ ਯੋਜਨਾ ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ, ਡਰੋਨ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਰਾਹੀਂ ਆਮ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੁਨਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਕਰਕੇ, ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਉੱਦਮਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਆਯਾਮ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ “ਲਖਪਤੀ ਦੀਦੀ” ਵਜੋਂ ਪਹਿਚਾਣ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਅੰਤਯੋਦਯ ਤੋਂ ਸਸ਼ਕਤੀਕਰਨ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਇੱਕ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ। ਅੰਤਯੋਦਯ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਦਇਆ ਜਾਂ ਕਿਰਪਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ , ਸਗੋਂ ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮੌਕਿਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਭਾਰਤ, ਅੱਜ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਚੌਥੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਮਾਡਲ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਆਖਰੀ ਵਿਅਕਤੀ ‘ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਕਾਸ ਸਿਰਫ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਉਥਾਨ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਅਸਲ ਮਾਪਦੰਡ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਰਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ।”
ਪੰਡਿਤ ਦੀਨਦਿਆਲ ਉਪਾਧਿਆਏ ਦੀ 109ਵੀਂ ਜਯੰਤੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਮਨਸਾ ਵਾਚ ਕਰਮਣਾ ਯ: ਸਮਾਨਕ੍ਰਿਯਤੇ,” ਭਾਵ ਸੋਚ, ਵਚਨ ਅਤੇ ਕਰਮ ਵਿੱਚ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਤਰੱਕੀ ਸਿਰਫ਼ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਜੋਂ ਚਮਕਦੀ ਹੈ।
ਨੋਟ: ਲੇਖਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਿੱਜੀ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਲੇਖਕ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਬਿਜਲੀ, ਰਿਹਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਾਮਲੇ ਮੰਤਰੀ ਹਨ ।
